Chingiz AYTMATOV

QIZIL OLMA

Tun bo`ldi, Isabekov bo`lsa haliyam o`y surib o`tiribdi. Xatni nimadan boshlasin? Bu xatda nimani yozadi o`zi? Juda qiyin, judayam qiyin. Ko`p gaplarni yozishi kerak, rosa yig`ilib qolgan! Kechikkan izhorlarni u tushunarmikan?

Ko`p yillik og`ir oilaviy hayot ortda qoldi. Shuncha xafagarchiliklar, so`ngsiz ta’nalar, ko`pincha nohaq, shuncha janjal va yarashuvlardan so`ng, va nihoyat, ajrashgandan keyin u odamgarchilik qilib uni tushunamikan, kechira olarmikan? Turmushning ilk yillaridagi kabi — beg`ubor, ochiq, mehribon bo`la olarmikan? Bo`lolmasa-chi? Uni tushunmasa, undan ham yomoni, og`rinib, yana ayollik g`ururi va baxtsiz qismatdan so`z ochsa... Unda nima bo`ladi?

Isabekov uning e’tirozlarini ayollarga xos xudbinlik deb baholaganini esladi.

U har doim dugonalariga hasad qilardi.

— Sezdingmi, u hatto mehmonda ham ayoldan ko`z uzmadi, odamlarning oldida tiz cho`kib, tuflisining ipini bog`lab qo`yishdan tortinmadi.

— Birovga yoqishga urinmayman, bunaqa erkalashni ham bilmayman, — degandi Isabekov kesib.

— Yoqishga urinish nimasi? Senda noziklik, mehribonlik yo`q, nima desa bo`larkin, sevgingdan uyalasanmi-ey. Men bunday yashashni xohlamayman, men sevgan kishim meni ochiq sevishdan qo`rqmasligini istayman. Yo`qsa, odamga og`ir botadi. Sen bu haqda hech qachon o`ylamagansan.

— O‘ylashni istamayman ham. Bunga vaqtim yo`q. Shunday bo`la turib, axir, dissertatsiyang yaqinlashib qoldi-ku, bunday mayda-chuydaga — kim kimning bog`ichini bog`laganiga qanday ahamiyat berasan: hayronman.

— Senga gapirishdan foyda yo`q, baribir, hech baloni tushunmaysan.

Ammo endi u xotini nima haqda gapirganini tushunardi, uning nimadadir haq bo`lganini o`ziga iqror bo`lmasa-da, his qilardi.

U ko`chada ketayotib, o`tgan-ketganlarning e’tiborini tortishi Isabekovga xush kelardi. U ham xotinini jozibali, aqlli, latofatli deb bilardi. Qadam tashlashi ham yoqardi. Umuman, u u yengil va chiroyli yuradi, ingichka poshnali tufli kiyib olsa, qiz bola deb o`ylash ham mumkin. Raqs tushishi-chi, odamlarning havas bilan qarayotganini sezganda, ko`zlari baxtiyor chaqnab ketadi! Bunday daqiqalarda u ayolini juda sevardi.

Ammo baribir nimadir uni erkin, qaysi fazilati uchun yaxshi ko`rishini o`ylamay sevishiga xalar berardi. Shunchaki sevishiga. U yoshligiga qaytish uchun o`zini majburlashi, ortda qoldirishi kerak bo`lmagan narsani qoldirganini xijolat bilan his qilardi.

Endi Isabekov xatosini tan olishi kerak, agar buni xato deb bo`lsa. Ammo uni boshqa narsa ko`proq tashvishga solardi: endi ular xarakterlari to`g`ri kelmay, shunday ta’riflash odat tusiga kirgan-ku, bir-birlaridan uzoqroq bo`lish va hammasini uzil-kesil hal qilish niyatida ketganlaridan so`ng u o`zidan kechib, tashqaridan o`tgan umrga nazar tashlay olarmikan? Bunday qilolmasa-chi? Unda hammasi tamommi? Alvidomi? Yo`q, u bunga yo`l qo`ymaydi!

Isabekov bir necha marta qo`liga qalam oldi, tashladi, deraza yoniga borib, ancha paytgacha devorga yopishgancha tek turdi.

So`nggi avtobuslar burchakda to`xtab, yo`lovchilarni tezda olib, kuzgi xira chitroqda qizil chiroqlarini lipillatib ketishardi.

Qandaydir yigit qo`shninig qizi bilan bir necha marta pod’ezd oldiga keldi, keyin yana ketdi va yana qaytdi, xuddi bog`chadagi kabi bir-birining qo`lini qo`yib yubormay ushlab olgan. Isabekov ularga hasad qilmadi, ammo bu manzarada unga sog`inch qadar tanish, ta’sirli, yaxshi bir narsa bor edi.

Qaerlardadir, shahar tashqarisida, tog`larda bo`lsa kerak, jonli olov yulduzchaday nur sochardi. Xoynahoy, cho`ponlarning gulxani. Shu lahzada uning hech narsani o`ylamay, quyuq tun zulmatidan junjikib, olovga o`tin tashlagisi kelib ketdi.

Keyinu derazadan nari ketib, yotoqxonaga, qizi Anoraga ko`z tashlashga kirdi. Katta bo`lib qolgan-u, har doim ustini ochib tashlab sovuq qotib qoladi. Bu gal Anora tingchni uxlayapti, kun bo`yi charchagan bo`lsa kerak. Ha, qizi tinchgina uxlar, bugun nima qilib qo`yganini bilmasdi. Eh, Anora, Anora! Otasining yuragini tashvishga qo`yganini xayoliga keltirmasdi! Shunday kech paytda nima uchun uxlamayotganini bilmasdi. Isabekov qiziga termulgancha sassiz shunday derdi: “Tinchgina uxlayotganing yaxshi. Hali ulgurasan, ulg`aysang, o`ylarga to`la tunlar bo`ladi. Bunday hech kim qochib qutulolmasa kerak. Hozircha esa, uxla, uxla, shirin tushlar ko`rgin”.

Kunduzi u Anorani shaharga olib bordi. U o`sha yerda, tabiat qo`ynida, onasi bilan munosabatlarini tushuntirib bermoqchi edi. Xotini xatda shuni qat’iy talab qilgan. U qiziga onasi Moskvaga faqat dissertatsiyasi uchun ketmaganini, birga yashamaganlari ma’qulligini, Anora esa kim bilan turishni tanlashi kerakligini aytmoqchi edi. Isabekov bola uchun og`ir bu suhbatni boshlashga cho`chirdi. Nimagadir shahar tashqarisida bu ishni qilish osonroqday, qizi u bilan qoladiganday, xotini tadqiqot insitutiga doimiy ishga o`tib, Toshkentda yashamoqchi edi, u shaharga ketishni istamaydigandek tuyulgandi.

Anora otasi chaqirganda hovlida o`ynayotgandi.

— Sviteringni kiy, shahar tashqarisiga boramiz.

— Shahar tashqarisiga! — Anora chapak chalib yubordi, keyin ajablanib so`radi: — Nimaga?

— Shunchaki, aylanib kelamiz.

Isabekovni ko`chada mashinalar ko`pligi asabiylashtirid, mashinalar zo`rg`a-zo`rg`a yurardi. Yakshanbada har doim shu ahvol. Shahardan chiqqach, mashinalar oqimi tindi. “Volga” chayqalgancha tezlikni oshirib borardi. Silliq asfalt yo`l uzoq tog`larga tomon ketardi. Isabekov oldinda oqarib turgan cho`qqilarga jimgina tikilardi.

— Dada, sekinroq haydang, — iltimos qildi Anora.

Isabekov tezlikni kamaytirdi.

— Qo`rqyapsanmi?

— Yo`q, shunchaki, — dedi u va yana derazaga yopishdi.

— Axir har doim tez yurishni yoqtirarding-ku.

Anora o`girilmadi, go`yo eshitmagandek hech nima demadi.

Isabekov uning yupqa sviterni turtib chiqqan ozg`in yelkalariga, qora mayin sochlari yopishgan ingichka bo`yniga qararkan, eshikka yopishgan vujudida unga xos bo`lmagan, begona narsani tuydi. Qizcha bezovtaday edi.

Balki u sezayotgandir? Axir, bolalar sezgir bo`lishini ko`pincha unutib qo`yamiz-ku. Nega u hech qachon hech nimani so`ramaydi?

Bu o`ylardan Isabekovning ko`ngli buzildi. Yo`q, qaerdan bilsin? Buni bilishi mumkin emas. U ham, xotini ham sezdirmagan. Yana kim bilsin! Eng qo`rqinchlisi — u har doim shundan qo`rqardi — bolaning ruhini buzish. Inson qalbi shunday yaralgan: uni muzlatish oson, ilitish qiyin, ba’zan esa umuman ilojsiz. Keyin nevrasteniklar paydo bo`ladi. Yo`q, Anora normal qiz. Balki unimanidir sezayotgandir. Axir, uyda bir nima bo`lsa, u doim bilgan-ku. o`shanda qanchalik azob chekkanini hech kim tasavvur qilmagan. Nimayam qilsin, ertami-kechmi, baribir, bilishi kerak. Bu bo`lmasa, onasi aytadi, u to`g`riso`z-ku. Yaxshisi, o`zi aytadi. Boshqa iloji yo`q. Ortiq cho`zib bo`lmaydi... Balki unga shunday tuyulgandir, Anora derazadan to`kilayotgan barglarga zavqlanib qarayotgandir. Umuman olganda, bu hech nimani o`zgartirmaydi, baribir, aytish lozim. Eh, bugun kun yaxshi. Yurakda ham shunday halovat bo`lsa yaxshiydi...

Barglar sochilgan yo`llar kuzga xos bo`lganiday quruq. Isabekov chindan ham bunday tezlikda ketish nomaqbulligini o`yladi. Barglar, oxista aylangancha, asta yerga tushyapti. Ba’zilari bir lahzaga oynaga urilib kapotga tushadi, keyin nariga uchib, go`yo ortda qolishni istamagandek bir muddat mashina bilan birga ketadi. Yo`lning ikki tomonida quyosh nuri sochilgan quruq sariq dalalar, yig`ishtirilgan uzumzorlar yastanib yotibdi. Oltin kuzning so`nggi kunlari.

“¡mg`irlar o`tadi, hamma yoq qorayib, chiroyini yo`qotadi”, o`yladi Isabekov afsus bilan. U o`t yoqqichni yondirib, sigaret tutatdi va yana Anoraga boqdi. U derazaga qarab ketardi.

— Nega jimsan, Anora?

Qizcha taajjub bilan otasiga qaradi-yu, indamadi.

— Kecha darslaringni qilganmiding?

U bosh irg`adi.

— Atrof go`zal-a?

— Ha, judayam.

Isabekov xijolat bo`ldi. Bu majburiy, zerikarli savollar kimga kerak? unga nima bo`ldi? Axir, ular, odatda, erkin va oson gaplashishadi-ku. Bugun o`zi zerikarli bo`lsa kerak.

— Robertino! — tipirchiladi Anora. — Voy, dada, Robertino. Sinfimizda uni hamma yaxshi ko`radi. Qizlar ham, o`g`il bolalar ham. Siz ham uni yaxshi ko`rasiz-ku? Onam ham.

— Ha, Anora, ha. Albatta, onang ham. Biram chiroyli bo`lib ketgansanki, qizim. — Isabekov qizining katta ochilgan qisiq ko`zlari birdaniga chaqnab ketganidan hayratga tushib sochlarini silab qo`ydi. — Mendan xafamisan, deb o`ylayotgandim.

— Nimalar deyapsiz, dada!

— Juda yaxshi, kel, eshitamiz. Keyin men senga Shubert va Robertinoning vatani haqida gapirib beraman.

Suhbat davom etarkan, “Ave Maria” sadolari kuzgi kengliklar uzra ulug`vor suzar, go`yo bu kuzni ham, zaminni ham, inson qalbini ruhlantirardi. Isabekovda kutilmaganda quyoshni, oldindagi viqorli tog`larni, Robertinoning ovozini hamda qizining hayajonini qamragan uyg`unlik hissi uyg`ondi.

Har bir yurakda go`zallikka chanqoqlik hissi yashasa kerak. Bu inson tabiatiga xos bo`lsa kerak. Ammo ko`pincha biz, o`zimiz tushunmagan holda, bu go`zallikni qadrlamaymiz. Mana, hozir ham u bolaning hali mustahkamlanmagan, yarim ertak tasavvurlarini barbod qilishi kerak...

Robertino kuylardi, Anora ham unga qo`shilib past ovozda xirgoyi qilardi. Mashina bo`lsa bu vaqtda katta olma bog`i to`sig`idan o`tib, daryo yonidagi shossega burildi.

Isabekovlar bu yerga yozda kelishardi. Bu yerga kam odam kelardi: daryo kichkina muzdek tog` suvi orasida toshlar ko`rinardi. Plyaj ham yo`q edi. Ammo tog`lar yaqin edi. U yerdan, tepadan Anora chiqishni yaxshi ko`radigan katta xarsanglar tushib qolgan. Balki shuning uchun Isabekov ham bu joylarga talpinar.

Atrof jimjit. Anora xarsanglar yoniga yugurdi, uning Robertinoga taqlib qilayotgan ovozi toshlar ortida goh yo`qolar, goh yana eshitilib qolardi. 

“Ave Maria” ohanglari Isabekovni tark etmas, atrofdagi hamma narsa yangilanganday tuyulardi.

Bog`, allaqachon bo`shab qolgan, daryo ustida bo`lib, toza, tartibli edi. Go`yo “Hali mevalarni terishga yana kelishmasmikan!” deb quloq solayotgandek tuyuladi. To`siq yonidagi somonlar uyumi o`tib ketgan yozdan darak beradi. ¡zda bu yerda hamma narsa boshqacha bo`lgan bo`lsa kerak, u eslolmaydi, go`yo yozi bo`lmagandek. Ana, bulutlar paydo bo`ldi — oppoq bo`taloqlar. Oh, ovulda bo`lsang! U yerda bo`lmaganiga ham ancha bo`ldi...

Anora so`qmoq bo`ylab boqqa yugurib ketganini sezgan Isabekov bu yerga nima uchun kelganini eslab, qichqirdi:

— Qaerga ketyapsan?

— Boqqa. Daraxtga chiqmoqchiman.

— Sen bilan gaplashib olishim kerak.

— Nima haqda, Robertino haqidami?

— Ha.

— Keyin eshitarman, tez kelaman, — Anora boqqa yugurib ketdi.

Isabekov yana qiziga hammasini qanday aytishini o`ylashga tushdi. Aytmoqchi bo`lgani o`ziga ham g`alati, bema’ni, dahshatli bo`lib tuyular, bu kuz kuni, nurga yo`g`rilgan tuyg`ular, Robertinoning ovozi hamda “Ave Maria” bilan bog`lanmasdi. Unda qo`rquv paydo bo`ldi. Anora uzoqroq o`ynashini, aytishi kerak bo`lgan gapni aytishga majbur qilmasligini xohladi. Bog`dan qizining nimadandir hayratlangan, ajablangan ovozi eshitilganda esa, u titrab, boshini eggancha orqasini o`girib yerga o`tirib qoldi.

— Dada, dada! Qarang, nima topdim!

U o`girilmadi. U qizining yugurib kelayotganini, xansirayotganini eshitdi. Anora chopib kelib, otasining bo`ynidan quchdi va kattakon qizil olma uzatdi.

— Olma topdingmi?

— Ha, barglar orasiga berkinib olibdi, umuman ko`rinmayotgandi! Ayyorligini-chi. Men esa topdim! U fonusga o`xshab yonayotgandi. Bu eng oxirgi va eng shirin olma. Butun bog`da boshqa bunaqasi yo`q. Qarang, qanday chiroyli, hidini aytmaysizmi! Xuddi quyoshga o`xshaydi!

— Ha, judayam chiroyli, bu qishki aport, — kutilmaganda qo`shib qo`ydi: — Bilasanmi, Anora, bu baxt belgisi. Bu olma yoz bo`yi seni kutgan, hech kim ko`rmasligi uchun yashirinib  olgan. Sen bo`lsang, topib olding. Bu olmani yegan odam juda baxtli bo`ladi.

Isabekov olmani dastro`moli bilan artib qiziga uzatdi.

— Ma, ye.

— Robertino haqida qachon gapirib berasiz?

— Keyin, hozircha bog`da o`ynab tur.

— Bilasizmi, dada, daraxtga zo`r chiqaman. Olmalar katta, baland, shoxlariyam semiz, chiqishga qulay. O‘rik bo`lsa yomon daraxt, tikanlari ko`p.

— Sen yaxshi daraxtlarga chiq, kulib yubordi Isabekov.

— Dada, siz bir marta bo`lsayam shunaqa olma topganmisiz? — kutilmaganda so`rab qoldi Anora.

Isabekov dovdirab qoldi. Javob berishdan oldin bir muddat jim turdi-da, past ovozda dedi:

— Ha. Sen bor, o`ynab kel, men shu yerda o`tirib turaman.

Anora qo`lida qizil olmasi bilan boqqa yugurib ketdi, u esa boshqa qizil olmani esladi va g`alati o`xshashlikdan ajablandi. U ham bir paytlar shu yerda, faqat boshqa bog`ning narigi tomonidan, olmalar dalalarga qaragan joydan xuddi shunday qizil olma topgandi...  

* * *

Urushdan so`ng u hozir o`zi ma’ruza o`qiydigan qishloq xo`jaligi institutiga kirish uchun shaharga keldi.

Xuddi shunday kuz kunlaridan birida ularning butun guruhini ertalab kolxozda lavlagi kavlash uchun yuborishdi. U paytlar yo`l hali asfalt qilinmagan edi.

Kun bo`yi ishlab, qora non burdasi allaqachon yeb bo`lingan, kechga borib charchab, ochiqib shaharga qaytishardi. Qaytishda butun guruh kolxozga yo`lni burdi. Hosil allaqachon yig`ib olingan, ammo o`tlar va barglar orasidan ba’zilar olma topish baxtiga muyayasar bo`ldi. Do`stona ravishda bo`lishib yeyishdi. Ochlik hissi yana kuchaydi. Hamma tarqab ketdi, bog`ni axtarishga tushishdi. Ammo arzirli hech nima topolmay yo`lga chiqa boshlashdi.

Isabekov, hozir eslashicha, bog`da o`rtoqlarining ketidan yugurib ketayotganda, barglar orasida yorqin bir nima ko`rindi. U to`xtadi, ammo hech nimani ko`rolmadi. Ko`zimga ko`rindi, deb o`yladi. Bir necha qadam yurib, yana ortiga qaytdi. Qari daraxtlar orasida o`tqazilgan yosh olma daraxti atrofida aylandi. Bu daraxtning barglari boshqalaridan farqli o`laroq hali quyuq edi. Quyosh so`ligan barglarga quruq, qaynoq nur sochardi. Gugurt chaqsang bas, daraxt yonib ketadi. Lekin u ko`rdi va hayratda shivirladi: “Oh!”

Ikki mushta keladigan katta qip-qizil olma, balki bu daraxtning yagona mevasidir, barglar orasida ingichka, egilgan shoxda osilib turardi.

Bir necha lahza Isabekov bu mo`’jizani tomosha qilib turdi, keyin sakrab, oyoq uchida turib osilib turgan qizil sharni uzib oldi. Xo`shbo`y hid boshini aylantirib yuborayozdi. Yupqa alvon po`chog`i orasida yumshoq, suvli meva ko`rinib turardi. Og`izga solib olging kelardi. U olmani bo`lishga chog`langandi hamki, so`nggi damda fikridan qaytdi.

Bu olmani unga beradi!

O‘sha lahzada uni qanday esladi? Biram ajoyibki! Ammo Isabekov har doim u, o`sha notanish, ismini ham bilmagan qiz haqida o`ylardi. Qanday qilib eslamasin! Boshqa hech nima to`g`risida o`ylamay Isabekov olmani cho`ntagiga suqa boshladi. Ammo bundan naf chiqmadi. Shunda u kurtkasining tikilgan joyini so`kib tashlab, teshikka olmani soldi-da, o`rtoqlarining izidan yugurib ketdi. Ular yo`lda yo`lovchi mashina kutib turishardi. Isabekov shu zahotiyoq do`stlariga bor gapni aytishga qaror qildi.

— Bolalar, men olma topib oldim, ammo uni hech kimga bermayman. Uni bir odamga sovg`a qilaman.

— Olmaning o`zi qani?

— Mana, ushlab ko`rlaring.

— Voy, kattaligini!

— Qanaqasiga bir odamga sovg`a qilasan? Kimga? — uning yoniga keldi Sher.

— Kimgaligining nima farqi bor? — dedi Isabekov.

— Buni qarang-a, olma topib olibdi. — Ensasini qotirib kulib Isabekovning yelkasiga qoqib qo`ydi Sher. — Mug`ombirlikni yig`ishtir, olmani bu yoqqa chiqar.

Sher Isabekovning yuziga kulib, hazil qilibmi yo chindanmi, olmani olish niyatida kurtkasidan ushlab oldi.

Isabekov uning qo`liga qattiq urdi. Sher chetga surilib ketdi.

Bolalar kulib yuborishdi.

Shu payt yo`lovchi yuk mashinasi kelib qoldi, bolalar kuzovga otilishdi.

Isabekov bu g`aroyib olmani o`sha notanish qizga sovg`a qilishga qaror qildi. U qizni shahar kutubxonasida ko`p ko`rardi. Uning uchun bo`lsa kerak, qishloq xo`jaligi instituti joylashgan chekka joydan shahar markaziga sudralib borardi. O‘quv zalida o`tirgancha qandaydir ichki tuyg`uga asoslanib uning qachon paydo bo`lishini sezardi. U qizni shunday kuchli hayajon bilan kutardiki, nima o`qiyotganini tushunmasdi. Isabekov eshik qarshisidagi stolga o`tirib, u ostonada paydo bo`lganda, nigohini kitobdan uzar, ko`zlar bir lahzaga to`qnashardi. U tikilib turishdan qo`rqardi. Qiz ham uning xijolat bo`lganini sezganday tezda bo`sh joyga borib, stolga sumkasini qo`yardi-da, kitobga ketardi. Isabekov esa kitoblarni olib, mag`rur, erkin, hamisha chiroyli kiyingan holda yana yonidan o`tishini kutardi.    

U juda aqlli va tarbiyali bo`lsa kerak. Isabekov bu haqda faxr bilan o`ylar, uning bundayligidan quvonar, g`ururlanardi.

Uning o`quv zalida o`tirishining o`ziyoq Isabekov ham quvonch, ham azob hissini tuyardi. U yon tomondan qizga mo`ralashni, o`ychan egilgan kipriklari, tinimsiz ravishda daftarga nimalarnidir yozayotgan yumshoq qo`llariga qarashni yaxshi ko`rardi. Birortasi uning oldida to`xtab qolsa yoki bolalar stoliga xatcha tashlasa-yu, qiz o`qisa, joni chiqardi. Isabekov stol tagida mushtlarini tugib, hammaga tashlanishga tayyor bo`lardi. Ammo uning surbetlarning xatlarini yirtib tashlaganda, xiringlash va shivirlashlarga hatto o`girilib qaramaganda, qalbi taskin topar, minnatdor bo`lardi. Isabekov bu yerda unga hech kim yoqmaydi (o`zi sal-pal)  deb o`ylardi. U buni juda istar, bu haqda shunday orzu qilardiki, sal sezilarli tabassumlar va bosh irg`ashlarni o`ziga nisbatan simpatiya tarzida qabul qilardi. Ammo Isabekov u bilan tanishishga jur’at qilolmasdi. Qiz unga o`ta intellegent bo`lbi tuyular, u esa shaharda yuzlab topiladigan ovullike oddiy bir yigit edi. Qolaversa, Isabekov o`zining tashqi ko`rinishidan uyalardi. U akasidan qolgan etik va gimnasterkada, dala sumkasi bilan yurardi. Qishda ham akasining shineli bilan yurishi kerak edi.

U kutubxonada ancha kech paydo bo`lar, ba’zan o`quv zali yopilguncha qolib ketardi. U stoldan turib, kitoblarini topshirishga ketayotganda, Isabekov tezda narsalarini yig`ishtirardi-da — kutubxona kitobalarini avvaldan, kech qolmaslik uchun avvaldan topshirib qo`yardi — ko`chaga chiqardi. Boshqa tomonga o`tib, qizning chiqishiini kutardi. Mana shunday masofada, odamlar orasidan qaragancha uyigacha kuzatardi. Qiz yaqinda, kutubxonadan ikki mavze narida, ulkan kulrang uyda yashardi.

Uni kuzatgach, Isabekov shahardan yayov yotoqxonasiga borardi. Yo`l-yo`lakay shahar bog`iga kirib o`tardi. U yerda raqs maydonchasi bor edi. Qizlarning belidan quchgancha, qo`lini ushlab musiqa ohangiga mos raqs tushayotgan yigitlarga qanchalik uning havas qilishini hech kim bilmasdi. Yigitlar qizlarga nima deyishar, ular esa jilmayib, bundan yanada baxtiyor bo`lishardi. Raqs tushayotganlarga qarab turarkan, Isabekov eng chiroyli va sevgisi eng kuchli juftlikni tanlab, yigitning o`rnida o`zini, qizning qiyofasida esa uni tasavvur qila boshlardi. Uning tasavvurlari shunchalik chuqur, shunchalik haqqoniy ediki, sevgilisi bilan raqs tushibgina qolmay, suhbatlashardi ham. Bu xayoliy suhbatlar taxminan shunday edi:

— Bilasizmi, men faqat sizni deb kutubxonaga kelaman.

— Ha, bilaman. Har doim meni kutishingizni bilaman.

— Men sizni kun bo`yi — ma’ruzalarda ham, oshxonada ham, yotoqxonada ham o`ylayman. Men kinoda o`tiraman-u, ekranda nima bo`layotganini ko`rmayman. Siz haqingizda o`ylaganda qanchalik zavqalnishimni bilsangiz edi.

— Qiziq, men ham ba’zan siz haqingizda o`ylayman. Ammo nega hecham yonimga kelmaysiz, gaplashmaysiz?

— Men shundoq ham xursandman. Agar siz tonggacha kutubxonada o`tirsangiz, men ham sizga termulib o`tirardim.

— Meni yigitlar kuzata boshlasa-chi, unda nima qilasiz?

— Bunga yo`l qo`ymayman. Siz ham yo`l qo`ymaysiz, to`g`rimi, axir, men sizni sevaman.

— Yo`l qo`ymasligimni qaerdan bilasiz?

— Siz unaqa emassiz.

— Men haqimda hech nima bilmaysiz-ku, qanday qilib xulosa chiqaryapsiz?

— Sizga juda ishonaman. Men sizni bilaman. Sochlaringiz isini, ovozingizni sira eshitmagan bo`lsam-da, qanday kulishingizni bilaman. Sizning ko`zlaringizga ishonaman, siz yaxshisiz, eng go`zal va eng aqllisiz.

— Voy, juda ko`p gapirib yubordingiz. Shularning bari chinmi?

— Chin.

O‘sha kuni kechqurun, yotoqxonagacha qaytgach, Isabekov olmani tumbochkaga soldi-da, eng avval yuvinishga, etiklarini tozalashga yugurib ketdi — kutubxonaga borish uchun o`zini tartibga solishi kerak-ku. Ammo yo`lakdagi soatga qarab kech bo`lganini tushundi.

Xonada hamma allaqachon uyquga ketgan, u esa olmani ertaga qanday qilib berishini o`ylab ag`anab yotaverdi. U qizning hayrati va quvonchini ko`rganday bo`ldi — axir, bunday paytda shunday rang va shunday hidli olmani butun dunyoni axtarib ham topib bo`lmaydi. U albatta o`zining topilmasi — eski kuzgi bog`dagi yosh olma daraxti va bu daraxt kechki quyoshning oltin nurlarida hammasidan chiroyli bo`lgani haqida gapirib beradi.

Yana orzusini aytadi va har gal uyga kuztib borishini, raqs maydonchasida birga raqs tushishini, suhbatlashishini ham bildiradi. U kulib yuborib, “Devona!” desa kerak. Bu gapni aytayotganda, uning ovozida mazax emas, mehrni tuyadi. Keyin kinoga borishsa kerak, u qizning yonida o`tiradi, yaqinligini his qiladi va, tabiiyki, hech qanday kinoni ko`rmaydi, unga kino kerakmas ham. Kostyum bilan tuflisi yaxshi bo`lganda edi. Etikda uning yonida noqulay-da. Ammo u aqlli-ku, demak, bunga e’tibor bermaydi.

Isabekov shu o`ylar bilan uyquga ketdi. Ammo tunda karavotdan sakrab turdi. Tushida surbet Sherning qizil olmani yeb qo`yayotganini ko`ribdi. Isabekov uyqusirab Sherga tashlandi, ammo u xurrak otib yotar, boshyualar ham uxlardi. Shunda ham Isabekov tumbochkani ochdi-da, olmani ushlab ko`rib, ko`ngli joyiga tushdi. “Mendan ko`rasan!” pichirladi u olmaga.

Ertalab darchani ochgan bolalar hidlab-hidlab qo`yishardi.

— Isabekov, olmang ham zo`r ekan-da. Hidini qara! Uni kasalxonaga birovga olib borsang, tezroq olib bor, yo`qsa, Sher yeb qo`yadi.

— Kecha yeb qo`ymoqchiydim, — to`ng`illadi Sher. — O‘zlaring qo`llamadilaring.

— Urinib ko`rgin ham-chi! — tahdid qildi Isabekov past ovozda.

Keyin hammalari darsga ketishdi. Ma’ruzalar shunday azobli ediki!

Tanaffusdan so`ng Isabekov Sherning auditoriyada yo`qligini sezib qoldi. Isitmasi chiqib ketayozdi. U o`rnidan sakrab turdi-da, zoologiya domlasining ma’ruzasini bo`lib, dedi:

— Kechirasiz, professor. Tezda, hoziroq ketishim kerak.

— Sizga nima bo`ldi, yigit? — ajablandi professor.

— Tushuntirib berolmayman, ammo iltimos qilaman, menga javob bering...

Isabekov o`quv korpusidan yotoqxonagacha mushtlarini tukkancha yugurib bordi. Sher xonada yo`q ekan. Isabekov tumbochkaga otildi — olma joyida turgan ekan. U ham xijolat, ham xursand bo`ldi. Demak, sher shunchaki zoologiyadan qochib ketgan. Hayajon va yugurganidan xansirab qolgan Isabekov karavvotda o`tirgancha pichirlardi: “Kechir, kechir meni, Sher! Sen haqingda endi hech qachon bunday yomon xayolga bormayman!”

Kechki payt gazetaga o`rog`liq olmani qo`ltig`iga qisgancha Isabekov nihoyat kutubxonaga jo`nadi. U odatdagidan ertaroq keldi va har doimgidek eshik yonidan joy olib, stol ustiga daftar-kitoblarini qo`yib kuta boshladi. Va har doimgidek odamlar kitobga engashgancha o`tirishar, shivirlashar, chekish xonasiga borib, yana qaytib kelishardi. Bularning hammasi Isabekovning tushida bo`layotgandek edi. U kutardi. Gazetaga o`rog`liq qizil olma stol tagida tizzasida turar, shuning uchun qimirlashga qo`rqib o`tirardi. Bir yarim soat o`tdi, ko`chaga qorong`ulik cho`kdi. U kelavermadi. Ikki soat o`tdi — yo`q! Uch soat o`tdi — yo`q! Isabekov hamon kutardi. U kelmadi.

Ertasiga u yana ma’ruzalarda o`tirib, kech tushishini kutdi, yana shahar bo`ylab olmasini ko`tarib yurdi. Avvalgidan ham alamliroq sabrsizlik bilan kutdi kutubxonada. U ostonda paydo bo`lganda esa, o`zining yurak urishlaridan quloqlari bitib qolgandek bo`ldi. U har doimgidek sezilar-sezilmas jilmayib, yengilgina bosh irg`adi, o`tib ketayotib esa, qo`li bilan biroz turtib yuborgandek bo`ldi, so`ng bir stol naridan joy egallab, kitob olishga ketdi.

Isabekov hayajon baxsh etgan quvonchdan mast bo`lib, stol tagida o`zining muqaddas qizil olmasini titragancha ushlab o`tirardi.

Keyin u kitob ko`tarib qaytdi va har doimgidek hech kimga qaramay hech narsaga e’tibor bermay daftariga nimalarnidir ko`chira boshladi.

Isabekov esa hamon kutardi. Vaqt yana cho`zildi, ammo u bugun orzusi amalga oshishini o`ylab baxtiyor edi. U yon tomondan qizning tartib bilan taralgan sochlariga, o`ychan egilgan kipriklariga va yushmoq qo`liga termulib o`tirarkan, “Devona!” deyishni o`zicha tasavvur qilardi. Shunday baxtdan yuragi gursillab urardi. Ha, u qizga hammasini, olmani yeyishga shaylanganda, qanday eslab qolganini, biror yaxshi, chiroyli narsani ko`rganda, har doim uning yonida bo`lishni,  u bilan birga quvonishni istashini, chunki faqat u bilan go`zallikning butun jozibasini his eta olishini aytadi.

Ko`chada tungi chiroqlar yongan, kitobxonlar tarqala boshlagandi, u esa hamon joyidan jilmasdi. Isabekov ham kutib o`tirardi. Keyin, qiz narsalarini yig`ishtira boshlagach, u tezda konspekttlarini sumkasiga tiqdi-da, gazetaga o`rog`liq olmani olib ko`chaga chiqdi. U yo`lning nariga tomoniga o`tmadi, hayajonini bosishga kuchi yetmay, yo`lakda to`xtadi. Og`zi qurib ketdi, tashnalik sezdi. Nihoyat, tosh zinalardan uning poshnasi ovozi eshitildi va u kalta chiroyli paltoda paydo bo`ldi. Isabekov olmani bag`riga bosgancha u tomonga yurdi. Qiz indamay yonidan o`tib ketdi.

— Yaxshi qiz! — qat’yatsiz tovushda chaqirdi Isabekov.

— Ha, — qiz to`xtab ortiga o`girildi. — Menga nimadir demoqchimisiz?

Noqulay jimlik cho`kdi.

— Men sizga... olma olib keldim, — dedi Isabekov zo`rg`a.

— Olma? Buni qarang-a! Nima, siz meni umrida olma ko`rmagan deb o`ylayapsizmi?

— Yo`q, bilasizmi, men uni topib oldim...

— Xo`sh, nima bo`pti? Sizga mendan nima kerak o`zi, — asabiy tarzda dedi u va hech qayoqqa qaramay tez nari ketdi.

Qiz o`zining qizil olmasidan uzoqlashib ketayotgandi.

Isabekov esa uning ortidan o`zining bebaho qizil olmasini ushlagancha, nima bo`lganini tushunmay qotib qarab turardi. Qizil olma sabab yaralgan ajoyib olam to`satdan parcha-parcha bo`lib, qulab ketdi.

Isabekov uyga sudraldi. U birdan qo`lini siltab, olmani uloqtirib yubordi. U qaerdadir devorga borib urildi.

U xuddi mast odam kabi bo`m-bo`sh ko`chalarda to`g`ri ko`prik ustidan ketib borardi. Ahyon-ahyondagi mashinalar ehtiyotkorlik bilan uni chetlab o`tishardi.

Keyin u ko`p qizlar bilan tanishdi, ammo hech biriga qizil omla sovg`a qilgisi kelmadi. Ular ham buni istashmasdi...

Ammo bir umr undan qizil olma talab qilgan, yolvorgan, kutan yagona ayol bor ekan, bor ekan. Bu uning xotini Sobira edi. Hozir kuzgi bog` to`siqlari oldida o`tirgancha Isabekov shu haqda o`ylardi.

Kechki payt Isabekov va Anora uyga qaytishardi. Tez qorong`u tushdi. Oldinda shahar chiroqlari porlab turardi. Mashina barglar sochilgan yo`ldan oxista suzib borardi.

Isabekov sigaret olib, o`t yoqqichi bilan o`t oldirdi-yu, Anoraning qo`lidagi qizil olmani ko`rdi.

— Iye? Haliyam yemadingmi?

— Yo`q, men oyimga olib qo`ydim, — deya asta javob qildi qiz.

— Oyingga? — ming`illadi Isabekov. Issiq bir nima tomog`iga tiqildi. — To`g`ri, uni oyingga olib boramiz.

Ortiq hech nima haqida gaplashishmadi. Isabekov qizi to`g`risida o`ylardi. Anora hammasini tushunarkan-ku. Ishqilib, har doim shunday bo`lsin-da. Ishqilib, hech qachon qizil olmasidan voz kechmasin-da.

Isabekov xat yozolmadi.

Ertalab, u uxlab yotganida, Anora otasining stolida Moskvaga jo`natilmagan xatni ko`rdi: “Sobira, biz sening yoningga ketyapmiz”. Qizcha ruchka olib, katta harflar bilan qo`shib qo`ydi: “Bizni kutib oling, oyi. Sizga qizil olma olib ketyapmiz”.