SUYANGAN TOG�ING QULAMASIN...

Odam suyangan kishisini yo�qotsa, juda yomon bo�larkan. Salima xola ham yakkayu yagona o�g�li Ma�rufning o�limidan so�ng dovdirab qoldi. Dardini kimga aytishni bilmay duch kelgan odamga javdirab qaraydi, yupanch izlaydi. Biroq... uning dardiga malham bo�ladigan, og�irini yengil qiladigan odam topilmadi. Qo�ni-qo�shnilar holidan xabar olib turishdi. Ammo har kimning tashvishi o�ziga yetib ortarkan, chog�i, bir haftalar o�tgach, ular ham oyoqlarini uzishdi. Qarindoshlar haqida-ku, gapirmasayam bo�laveradi. Hol so�raydi-yu, darrov juftakni rostlab qolishadi.

�Yon qo�shni � jon qo�shni�, deb bejiz aytishmagan ekan. Shunday og�ir kunlarda Salima xolaning kuniga to�g�ridagi qo�shnisi Muhayyo yaradi. Ishga ketmasdan avval ham hol so�raydi, ishdan kelgach ham. Kechqurun ovqat tayyorlab, bir kosasini hamsoyasiga ilinadi. Salima xola undan minnatdor bo�lsa-da, yolg�iz o�g�lining o�limidan so�ng devonavash bir ko�yga tushib, hech kim bilan gaplashmay qo�ygandi. Muhayyoning zo�ri bo�lmasa, qoshiqni qo�lga oladigan holi yo�q. Kosaga ma�nosiz termulgancha soatlab o�tiraveradi, qo�yib bersangiz.

Muhayyo ayolning dardini tushungani uchun og�iz ochib biror nima deyishga cho�chiydi. Ko�ngliga ozor yetkazib qo�yishdan qo�rqadi. Salima xolaning mungli ko�zlariga ko�zi tushib qolganda, o�zini aybdordek his etadi. Nima qilib bo�lsayam, shu ayolga yordam bergisi keladi. Ammo na so�z, na harakati bilan xolaning dardini yengillata olishiga ko�zi yetib, battar o�rtanadi.

Salima xola ikki xonali kvartirada yolg�iz o�g�li Ma�ruf bilan yashardi. Yigit endi institutni bitirib, harbiy xizmatga ketish arafasida yurgandi. Onasi bilan juda totuv, mehribon edi. Uyda qiz bola yo�qligi uchunmi, hamma ishga kirishib ketar, onasini iloji boricha urintirmaslikka harakat qilardi. Qo�ni-qo�shnilardan ham iymanmasdi: bir qarasa, supurgi, latta ko�tarib uylarni tozalar, bir qarasa, ovqat pishirayotgan bo�lardi. Bu hech kimga erish tuyulmasdi. Aksincha, Ma�rufni hamma alqar, duo qilardi: �Baraka topsin, bola degani shunchalik bo�ladi-da! Onasini qanchalik izzat qilishini ko�ring!� Salima xola shunga o�xshash gaplarni eshitganda, �Xudoyimdan o�rgilay!� deya mamnun kulib qo�yardi.

Umuman, xolaning ham, o�g�lining ham birovga ozori yetmagan. Odamlarning hojatini chiqarishni farz hisoblashardi ular. Ma�rufni kuyov qilish istagida yurganlar o�zlari yashayotgan ko�p qavatli uyda ham topilardi. O�ziyam kuyov qilsa arzigulik edi-da! Bo�y-basti kelishgan, qosh-ko�zlari qop-qora, qarashlari o�ktam yigit edi. Salima xola uni jonidan ham ortiq yaxshi ko�rar, eridan keyin yolg�iz shunga tayanib, suyanib yashayotgandi. Kutilmagan falokat xolani boridan ayirdi. U o�g�li uchun yashayotgandi. Endi kimga suyanishni, nima qilishni bilmay qoldi. Huvillagan uyda yolg�iz o�zi!..

Kunlar o�tardi-yu, Salima xolaning chiroyi ochilmasdi. Uni ko�rgan odam ellik emas, oltmish yoshga kirgan kampir deb o�ylashi tabiiy edi. Sochlari bir necha kundayoq oppoq oqarib, yuzlaridagi ajinlari yanada ko�paydi. Nigohlaridagi ilgarigi mehr-muhabbat o�rnini mung, cheksiz g�ussa egalladi. Qarashlari allaqanday befarq odamning boqishlarini eslatardi. Muhayyo necha yillar yonma-yon yashab, onasidek ko�rgani, qolaversa, dardini chuqur his etgani uchun xolaga yordam berishni istardi. Nihoyat, kelin uni ezgin xayollar bag�ridan xalos etish yo�lini topgandek bo�ldi.

Salima xola bolalarni juda yaxshi ko�rardi. �O�g�limni tezroq uylantirsaydim, men ham nevarali bo�lardim. Mevasidan mag�zi shirin, deb boqib o�tirardim bolamning bolalarini!� deb ko�p gapirardi. Birovning bolasi yig�lab turganini ko�rsa ham, indamay ketolmasdi. Onasiga e�tibor bermay, ovutishga tushardi. Domdagi kelinlar pastga toza havoda o�tirib, bir pasga chaqchaqlashgani tushsa, albatta, Salima xolani chaqirishardi. Chunki xola bolalarni o�ynatib o�tirardi-da. Ajablanarlisi, onasining qo�lida yig�lab turgan bola uning qo�liga o�tishi bilan jim bo�lib qolardi. Xolaning allaqanday sehri borga o�xshardi. Kelinchaklar ham �Xolajon! Judayam mehribonsiz-da! Sizdek qaynonam bo�lgandami, o�lsam ham alohida yashashga ko�nmasdim!� deyishardi. Salima xolaning yarim ko�ngli bu gaplardan tog�dek ko�tarilib ketar, maqtovlarga javoban shunchaki jilmayib qo�yardi.

Xolaning jilmayishi ham, birovga ozor yetkazishdan cho�chigandek past ovozda so�zlashlari ham o�ta samimiy ediki, odamlar beixtiyor unga maftun bo�lib qolishardi. Uni hurmat qilmagan qo�shni yo�q edi. �Bu ayolning farishtasi bor-da! � deyishardi ular hayrat va havas bilan. � Biram farishtaliki, yonidan ketging kelmaydi�.

Afsuski, shunday farishtali xola yolg�izgina o�g�lidan judo bo�lib, butun dunyoni unutib qo�ydi. Ammo vaqt o�tishi bilan uyda bir o�zi zerika boshladi shekilli, ko�chaga chiqib o�tiradigan bo�ldi. Kelinchaklar uning ko�nglini ko�tarish ilinjida shirin so�zlashga urinishardi. Ammo Salima xola ularning gapiga butkul e�tibor bermasdi. Uning xayoli boshqa joylarda kezib yurgandek edi. Ammo bolalarga bo�lgan mehr uning ko�nglini tark etmagandi. Birorta kelinchakning bolasini ko�tarib o�tirib, bir oz bo�lsa-da, dardini unutardi. Bola bilan qo�shilib o�ynardi.

Bir kuni ishdan qaytayotgan Muhayyo xolaning qo�shni bolani ko�targancha, jilmayib o�tirganini ko�rdi-yu, dardiga nima darmon bo�lishini tushundi. Eri bilan maslahatlashgach, ikki yarim yoshli o�g�lini Salima xola tarbiyasiga topshirishga kelishishdi. Muhayyo ilgari ham ishi chiqib qolganda o�g�lini xolaga bir necha marta tashlab ketgandi. Bolakay xola bilan til topishib, o�rganib qolgandi. Salima xola ham kichkina Alisherni rosa maqtardi:

� O�g�lingiz biram shirin bolaki, qizim, ko�z tegmasin iloyim!.. Gapirishlarini eshiting buni. Tilidan aylanay o�zim!.. Qo�yib bersangiz, ertalabdan kechgacha bo�lsa ham, o�tiraverardim bu shirintoy bilan!.. Men qachon nevara ko�rib, qachon erkalataman?!

Xullas, Muhayyo o�g�lining tarbiyasini shu ayolga topshirishga qaror qildi. Salima xola bu gapni eshitgach, sevinib ketdi. Alisherni o�z nevarasidek ko�rib, mehr qo�yishga ulgurgandi. Bolalar bilan o�tirib, dardini unutishiga o�zi ham umid qilardi.

Alisherni xolaning qo�liga topshirgan Muhayyoning ko�ngli ancha taskin topgandi. Zero, Salima xola bola bilan andarmon bo�lib, Ma�rufning o�limi to�g�risida kamroq o�ylaydigan, bor vaqti, e�tiborini Alisherga qaratishni maqsad qilib qo�ygandi.

� Muhayyoxon, siz menga bolangizning tarbiyasini ishonib topshirdingiz. Bu qanchalik muhim vazifaligini bilaman. Ko�nglingizni to�q qilavering. O�g�lim rahmatliga qanday tarbiya bergan bo�lsam, Alisherjonga ham xuddi shunday, undan ortiqroq beraman, � dedi xola ishonch bilan.

Kunlar o�tardi. Alisher Salima xolanikida kun bo�yi o�tirar, u bilan o�ynar, unikida uxlardi. Endi bolakay qo�shni xotinni �xola� deb emas, �buvijon� deb atay boshlagandi. Bir kun ko�rmasa, sog�inib, �Buvimnikiga chiqaman!� deb xarxasha qilardi.

Salima xola sira erinmas, Alisherni hali u yoqqa olib borar, hali ko�chalarni aylantirib kelar, olgan nafaqasiga qurtmi, muzqaymoqmi olib berardi. U hatto bolaga enagalik qilgani uchun Muhayyo to�laydigan ish haqini ham rad etgandi. Biroq juvon bunga ko�nmagandi. �Xolajon, men sizga xizmat haqingizni beraman-ku! Nega iymanasiz?!� Ammo Salima xola undan pul olishni xohlamasdi. �Agar juda ko�ngling bo�lmasa, bir-ikki ming bersang, bas. Qari odamga ortiqcha pulning nima keragi bor?! Nafaqam yetib turibdi menga...� derdi o�jarlik qilib.

Salima xolaning tarbiyasi Alisherga ta�sir qilayotgani aniq edi. Bola ota-onasini ko�rishi bilan, qo�lini ko�ksiga qo�yib salom berar, chuchuk tilini namoyish etgancha hol so�ragan bo�lar, xullas, aqlli bolaga aylangandi. Muhayyo o�g�lini xolaga berganidan zarrachayam afsuslanmadi. Ammo o�zi ona bo�laturib, o�g�liga qo�shni xotinchalik e�tibor berolmayotganidan ezilib ketdi.

�Oyi, menga eytak aytib beyasmi?!� derdi Alisher onasi karavotga yotqizishi bilan. Muhayyo nima deyishni bilmay, �Ertaga aytib berarman. Bugun rosa charchadim�, der, ammo o�zini judayam g�alati, yolg�onchidek seza boshlardi. �Oyi, buvim-chi, menga hay kuni eytak aytib beyadila!� derdi Alisher og�zini to�ldirib. Muhayyo o�g�liga bir pas qarab turardi-da, �Ertaga albatta ertak aytib beraman!� deb o�zini ham, bolasini ham ishontirib chiqib ketardi. Ammo ertasi kuni... kundalik tashvishlarga sho�ng�ib, birorta ertak o�qib olish yana xayolidan ko�tarilardi. Alisher oyisidan ertak aytib berishni so�rash befoydaligini tushundimi, bora-bora bu haqda umuman gapirmay qo�ydi. Endi u har kuni �sevimli buvijonisi� bilan nima ishlar qilganini, qanday o�yinlar o�ynaganini gapirib berardi. Muhayyo o�g�lining zavq-shavqqa to�la hikoyalarini tinglab o�tirarkan, bolasini rashk qila boshlardi. Ammo buni tan olishni umuman istamasdi.

Salima xola esa, Alisher ota-onasi bilan uyiga kirib ketgach, yana yolg�iz qolib, zerika boshlar, nima ish bilan mashg�ul bo�lishni bilmay, bir unga urinib ko�rardi, bir bunga. Ammo ko�ngli sira xotirjam bo�lmas, bir nimasini yo�qotib qo�ygandek o�zini qo�yarga joy topolmay qolardi.  Televizorni yoqardi-da, bir zum o�tmay yana o�chirardi. Radioning qulog�ini burardi-yu, xayoli boshqa joyga uchib, suxandonlarning nima deb jon kuydirayotganini anglolmasdi. 

Kun o�tgan sari Salima xola bolaga tobora qattiqroq bog�lanib qolayotganini his etgan, alamlarini unutganday edi. Ayniqsa, dam olish kunlari uyda o�tirib zerikib ketar, Alisherni ko�chada aylantirgisi kelaverardi.

Salima xola bir-ikki marta yakshanba kuni ham Alisherni uyiga olib chiqib ketdi. Bolaning o�zi ham �buvijonisi�ni sog�inib turgan ekan, ko�rib sevinib ketdi.

� Ana, buvim keldila! Mani ko�chaga opchiqqala!..

Muhayyoning rangi o�chib ketganini Salima xola sezmadi. Bolani ko�tarib olgancha, erinibgina (kelinga shunday tuyulardi) hol so�rardi-da, pastga tushib ketardi. Eriga ma�noli qarab qo�ygan Muhayyo alam bilan lablarini tishlardi-yu, o�zi pishirgan oshni aylanib ham, o�rgilib ham ichishi kerakligini o�ylab, miq etolmasdi. Ammo uning toqati toq bo�lib borayotgandi. Alisherning ota-onasiga emas, yetti yot begonaga qattiq bog�lanib qolgani onaga alam qilayotgandi. �Nega o�g�lim meni kun bo�yi ko�rmasa ham sog�inmaydi-yu, bu xotinning yonidan bir zumga jilsa ham, ko�rgisi kelaveradi?! Nega menga yo otasiga emas, aynan Salima xolaga intiladi?! Axir men yomon ona emasman-ku!.. Bolam deb, shuning kelajagini o�ylab ishlab yuribman-ku!.. Bu ahvolda ketadigan bo�lsa, o�g�lim mendan umuman sovib ketsa kerak... � o�ylardi Muhayyo Salima xolaga yopishib olgan Alisherga qarab turib. � Bolamni bu xotinga berib xato qilganga o�xshayman. Axir uning farzandi o�lgan... Mening o�g�limga mehr qo�yib qolsa, keyin ajratib olishim qiyin bo�ladi. Yaxshisi, hammasini hozirdan to�g�rilash kerak. Yo�qsa, o�z o�g�lim o�zimga begona bo�lib qoladi...�

Muhayyo tunu kun o�ziga tinchlik bermayotgan azobli xayollardan qutulish chorasini topganday bo�ldi. Ammo bunday qilishga yuragi betlamayotgandi. Birdaniga bu qarorga kelishi ajablanarli-da.

Biroq... Alisherning �Buvim bilan uxlayman... Buvim menga har kuni ertak aytib beyalla!..� kabi xarxashalari kundan-kun kuchayib boravergach, qarori qat�iylashdi.

� Asror aka!.. � deya maslahat solgan bo�ldi Muhayyo ishdan qaytgan eriga. � Oyimlar aytgan kvartirani bekorga sotib olmadik-da!.. Arzongina edi... Undan keyin, oyim bizsiz qiynalib qolganlar. Bilasiz-ku, akangiz Rossiyaga ketgandan keyin oyim yolg�iz o�zlari zerikyaptilar.

Asror xotiniga ajablanib qaradi:

� Xo�sh, bu bilan nima demoqchisan?! Ko�chib borishimiz kerakmi?

Muhayyo kulimsiradi.

� Nima bo�pti?! � dedi xotirjam gapirishga tirishib. � O�zingiz o�ylang, axir oyimning bizdan boshqa kimlari bor?! Shunday kunda bo�lmasa, qachon yaraysiz korlariga?!

Muhayyo eri bilan ancha talashdi. Axiyri, qaynonasinikiga ko�chib borishga Asrorni ko�ndirdi. Gulmira opa katta o�g�li Rossiyaga bola-chaqasini olib ishlashga ketgach, choli bilan qiynalib qolgan, ko�pdan buyon Asrorni ko�chib kelishga undayotgandi.

� Mayli, har doimga bo�lmasa ham, akangiz kelguncha o�sha yerda yashab turaylik. Alisher ham... uchastkada maza qiladi...

Muhayyo eriga so�zini o�tkazganidan xursand edi. Ammo bu qarori birovning boshiga kulfat keltirishini bilmasdi...

Salima xola bilan Alisherni ajratish oson bo�lmadi. Bola buvisidan uzoqqa ketishni istamasdi. Muhayyo o�g�lining xarxashasini arang bostirdi. Xayrlashish chog�ida Salima xola o�zini tutolmadi. Alisherni bag�riga bosgancha yig�lab yubordi. Ammo ko�z yoshlarini bildirmaslikka urinib, yuzini teskari o�girib oldi...

Oradan ikki oycha vaqt o�tdi. Alisher avvaliga buvijonisini sog�inib, rosa to�polon qilgan bo�lsa ham, vaqt o�tishi bilan kamroq eslaydigan bo�lib qoldi. Endi uning yonida Salima xolachalik bo�lmasa-da, mehribon buvisi bor edi. Muhayyoning ko�ngli ham ancha tinchlandi...

Kommunal xizmat haqini to�lash uchun �dom�ga borgan Muhayyo pod�ezd oldida to�planib turgan qo�shnilarini ko�rib xursand bo�lib ketdi. Ko�rishish niyatida yaqin borgach, ayollarning qovog�i soliq ekanini ko�rib, ko�ngli g�ashlandi. Nazarida, hamma unga g�alati qarayotgandi.

� Tinchlikmi?.. � deya so�radi arang yonida turgan kelinchakdan.

Ayollar jim edi. Muhayyoning vahimasi battar ortdi.

� Nima bo�ldi, aytsangiz-chi!.. � dedi betoqatlik bilan.

Yonida turgan kelinchak piqillab yig�lab yubordi. Boshqa ayollarning ko�zlarida ham yosh aylana boshlaganini ko�rib, Muhayyoning ko�ngli xijil bo�ldi. Yoshi kattaroq Gulnoza opaga qaradi.

� Salima xola olamdan o�tdi... � dedi ayol afsus bilan bosh chayqarkan.

Muhayyoning boshiga birov gurzi bilan tushirgandek dovdirab qoldi. Qo�shnilariga jovdirab qararkan, arang pichirladi:

� Men aybdorman bunga... Mening aybim...

Qo�shni ayollar bir-birlariga ma�noli qarab qo�yisharkan, Muhayyoning nima demoqchi bo�lganini tushunishgandi...

2003 y.

Avvalgi hikoya::Keyingi hikoya