TIRIKCHILIK “QURBONI”

Bu ayol, aniqrog‘i kampir haqida yozish men uchun ancha qiyin. Negaki, u menga bir necha yil ta’lim bergan. Demakki, ustozim hisoblanadi. Ammo uni ustoz degim kelmaydi sira. Ko‘rganimda, ensam qotardi. Sababi...

To‘qqizinchi sinfni bitirgach, kasb-hunar bilim yurtiga o‘qishga kirdim. Guruhda qizlar juda ko‘p edi. Ba’zilari olifta, ba’zilari kamtar. Hammasining o‘ziga yarasha fazilatlari bor. Ko‘p o‘tmay barchasi bilan chiqishib ketdim. Ammo guruhimizga rahbar etib tayinlangan xotin (uning yoshi oltmish beshlarda edi) bir menga emas, ko‘pchilikka ma’qul kelmadi. Uning shu yoshda nafaqaga chiqmay, haliyam ishlab yurgani g‘ashimni keltirdi negadir. Ayrim qizlar istehzo bilan kulib qo‘yishdi: “Bolalari boqolmayotgandir-da! Tirikchilikning aybi yo‘q!” Ehtimol, bu taxminimiz to‘g‘ri bo‘lgandir.

O‘qishning birinchi kuniyoq ustozimiz bizga xonani, ya’ni bizga biriktirilgan, ag‘anab ketishga tayyor bo‘lib turgan partasiyu chang bosib yotgan stullaridan boshqa hech vaqosi yo‘q xonani jihozlash to‘g‘risida gap ochdi. Uning mug‘ombirona kulib turgan ko‘zlari menda yoqimsiz taassurot uyg‘otgandi o‘shanda. Har birimizga alohida e’tibor bilan qararkan, nimanidir tekshirayotgandek ko‘zlari olazarak edi.

 — Xudo xohlasa, — deya gap boshladi u ayyorona jilmayib, — xonani hammanikidan zo‘r qilib qo‘yamiz. Supurgi, xokandoz, parda olamiz. Ozgina remont qilamiz. Guruhimizda shuncha qiz bor-ku!..

Ustozimiz berilib gapirarkan, ensam qotib tinglardim. “Obbo! Kelmasimizdan puldan og‘iz ochdi-ku! Hali bizni rosa “sog‘sa” kerak bu ketishda!”. Nazarimda, qizlarning ko‘pchiligi shunday xayolga bordi.

Taxminim to‘g‘ri ekan. Ko‘p o‘tmay ustozimizning “yig‘-yig‘”lari boshlandi. Hali supurgi, hali parda. Xullas, pul bo‘lsa bas, bahona topilaveradi. Ustozimiz biz o‘ylagandan ancha “mehribon” chiqib qoldi. Bir oy o‘qimasimizdan bizga kitob sotib olishni taklif qilib qoldi.

— Kitobsiz qiynalib qolasizlar! — dedi u muhim yangilikni aytayotgan kabi. — Bu sohada o‘zbekcha kitoblar juda kam. Men bir tanishim bilan gaplashib qo‘ydim. Sizlarga topib beradigan bo‘ldi. Bozordagidan ancha arzon narxda bermoqchi. Olsanglar, yutqazmaysizlar. Baribir, bu narxga kitob topib bo‘lmaydi!..

Ustozimizning maslahatlari bilan hammamiz o‘sha kitobdan sotib oldik. Kitob o‘lgur ham atigi ellik varaqdan iborat bo‘lib, qog‘ozlari qop-qora, sifatsiz edi. Pulimiz kuyganini tushunsak ham, hech birimiz e’tiroz bildirmadik.

Shunday qilib, rahbarimiz bizni o‘ylab, juda jon kuydiradigan, “fidoyi”lardan edi. Birinchisini indamay sotib olganimizdan so‘ng, ustozimiz yana yangi-yangi kitoblarni taklif qila boshladi. Biz uning gaplariga ishonib, olaverardik hammasini.

Bir kuni kitob do‘koniga ishim tushib qoldi. Dugonam bilan terib qo‘yilgan barcha kitoblarni ko‘zdan kechirib borarkanmiz, ustozimiz bizga “Hech qaerdan bu narxga topolmaysizlar!” deya sotgan kitobini ko‘rib qotib qoldim. Dugonam menga qaraydi, men unga. Bizning taajjubimizga sabab shu ediki, kitob biz olgan narxdan ancha, ya’ni ikki barobar arzon turarkan. O‘sha onda “mehribon” ustozimiz bizni aldaganini tushunib qoldik. Rahbarimizga nisbatan o‘shanda dilimda nafratgami, ijirg‘anishgami o‘xshash tuyg‘u uyg‘ondi.

Tabiiy, bu voqeadan ko‘p o‘tmay hamma qizlar ogoh bo‘ldi. Ammo hech kim bu haqda ustozga gapirishga jur’at etolmadi. Chunki uning fe’lini barcha yaxshi bilardi. O‘chakishib qolsa, baholarni pasaytirib qo‘yishidan cho‘chirdi ko‘pchilik. Guruhimiz sardori esa, uning yonini oldi.

— Arzimagan uch-to‘rt so‘m deb endi o‘qituvchi bilan talashib yuramizmi?! Kitob sotib olgan bo‘lsak, nima bo‘pti?! O‘zimizga kerak-ku!..

Shu-shu hech kim hech narsa demadi rahbarga. Ammo men uni allaqachon yomon ko‘rib qolgandim. Uning gaplarini eshitgan sari shubhalarim ko‘payib boraverardi: “Yana nimaning ilinjida ekan bu xotin?!”

Shunday qilib, yillar o‘tib borardi. Ustozimizning yangi-yangi “qiliqlari” asabimizga qanchalik tegmasin, qarshi chiqishga cho‘chib yurardik.

Xash-pash deguncha bilim yurtini bitiradigan payt ham kelib qoldi. Diplom olganimizni “yuvish”ni istardik. Ammo qizlar bilan kelishib, katta ziyofat qilib o‘tirmasdan, biror qahvaxonaga borib o‘tirmoqchi bo‘ldik. O‘qituvchimizga esa, oz-ozdan pul yig‘ib, esdalik uchun u-bu sovg‘a qilishga qaror qildik. Ammo rahbarimiz bizning bu qarorimizdan bexabar, hammamizni to‘plab, maqsadini oshkor etdi:

— Bilim yurtini bitirib ketyapsizlar. Shunga biror narsa qilish kerak, menimcha. Hamma o‘qituvchilar aytyapti “Bu guruhdagilar juda pulga pishiq ekan!” deb. Avvalgi bitiruvchilar ketayotib ziyofat qilib berardi-da hammaga!..

Bu gapdan barchamizning og‘zimiz ochilib qolayozdi. Rahbarimizning surbetlarcha bizdan “stol” talab etayotganidan sezdikki, o‘ziga ham nimadir ta’ma qilyapti. Jahlimiz chiqsa-da, ketar chog‘imizda ko‘ngilsizlik bo‘lishini istamaganimiz bois, ortiqcha gap-so‘z qo‘zg‘amadik. O‘qituvchimizning nafsini qay darajadadir qondiradigan sovg‘a oldik. Ammo hech bir qiz ustoz bilan xayrlashayotib iliq gap aytmadi. Boshqa o‘qituvchilarning oldida rahbarimiz ancha noqulay ahvolga tushib qolganini ko‘rsak-da, birortamiz achinmadik.

Bilim yurtini bitirgach, hamma o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib, qizlar deyarli ko‘rishmay qo‘ydik. Har kimning tashvishi o‘ziga yetardi.

Bir san’atkor bilan uchrashib, ishga ancha kech borishimga to‘g‘ri keldi. Shosha-pisha bekatga kelib to‘xtagan trolleybusga chiqdim. Eshiklar yopilmayoq, tanish ovoz qulog‘imga chalindi.

— Voy, bu mening qizim-ku!..

Ajablangancha yon-verimga qararkanman, to‘g‘rimdagi o‘rindiqda o‘tirgan kampirga ko‘zim tushib, yuragim shuvillab ketdi. Bu o‘sha men ijirg‘angan, nafratlangan guruh rahbari edi! U esa meni ko‘rib, astoydil so‘rasha ketdi. Uning savollariga istar-istamas javob berarkanman, bu yerlarda nima qilib yurganini sira tushunolmasdim. “Ustozim” o‘zi izoh berib qoldi:

— O‘g‘limning ishlari yurishmayapti hech. Kelinim ham rasvo-da! Uchastkani sotishga majbur bo‘ldim. Puliga ikkita kvartira oldik. Birida o‘g‘lim xotini bilan, birida men singlim bilan birga yashayapman... — dedi u yig‘lamsirab. — Ustiga-ustak, nafaqaga chiqqanman... O‘g‘lim ro‘zg‘orni but qilolmayapti. Nima qilishga ham hayronman. Qari bo‘lsam!.. Shu yoshda pul topish o‘zi emaskan... Bitta o‘zim siqilib o‘tiraman. Qizlarga ayting, juda sog‘indim. Kelishsa, rosa xursand bo‘lardim... To‘planinglar...

Ustoz menga taqdiri qaroligidan, tirikchilik qurboni bo‘layotganidan, bizlarni sog‘inganidan, qarib, hech kimga keragi bo‘lmay qolganidan obdon hasrat qildi. Manzilini, telefon raqamlarini aytdi. Men yozib olmadim. Chunki baribir ko‘rishga bormasligimni bilardim.

U bilan xayrlasharkanman, negadir yengil tortdim. Lablarim beixtiyor pichirladi: “Tirikchilik qurboni!..”

2003 y.

 

Avvalgi hikoya::Keyingi hikoya